ЛЕКЦ №1. ҮНДСЭН ХУУЛЬ, ҮНДСЭН ХУУЛИЙН ЭРХ ЗҮЙ, ОЙЛГОЛТ, ҮҮСЭЛ ХӨГЖИЛ

Үндсэн хуулийн эрх зүйн тухай өгүүлэхийн өмнө үндсэн хууль гэж юуг хэлэх, хэдий үеэс үүссэн зэрэг асуудлыг хөндөх хэрэгтэй болов уу. Үндсэн хууль буюу конституци гэх үг нь латин хэлний constitutio – байгуулал, тогтоол, журам гэх хэлцээс гаралтай. Тодорхойлон хэлбэл, улс орны доторх хуулийн дээд хүч бүхий, бусад салбар хуулийн суурь болох тулгуур хуулийг хэлнэ. Нэг үгээр хэлбэл, төр улсын үндсэн зорилгыг томьёолсон эрх зүйн баримт бичиг мөн гэж үзэж болох талтай. Дэлхийн улс орнуудын туршлагаас харахад үндсэн хуулийг дараах хоёр аргаар хэлэлцэн баталж байна. Үүнд: 1. Бүх ард түмний санал асуулгаар хэлэлцэн батлах: 2. Улсынхаа хууль тогтоох хурлаар хэлэлцэн баталж байна.

Үндсэн хууль хэдий үед анх үүссэн тухайд эрдэмтэд өнөөг хүртэл нэгдсэн ойлголтод хүрч чадаагүй. Нэг хэсэг судлаачид эртний Грек-Ромын үетэй холбодог бол өөр нэг хэсэг эрдэмтэд АНУ-ын үндсэн хуультай, гурав дахь хэсэг эрдэмтэд Литовын их вант улсын 1529 оны 13 бүлэг, 283 зүйл бүхий хуультай холбон үздэг.

Эхний хандлагыг баримтлагчид Афин хот улсын хууль тогтоогч Солон, Клисфен, Спартын хууль тогтоогч Ликург нарын үйл ажиллагааг баримтжуулж авч үздэг. Харин хоёр дахь хандлагын төлөөлөгчид 1787 оны есдүгээр сарын 17 нд батлагдсан АНУ-ын үндсэн хуулийг гол баримтаа болгодог. Гурав дахь хандлагын төлөөлөгчид 1529 онд I Сигизмунд (1467-1548 он) хааны Литовын их вант улсын хуулийг чухалчилдаг. Нэгтгэн үзэхэд Литовын хууль үндсэн хуулийн түүхэн анхны хэлбэр байсан байх туйлын өндөр магадлалтай.

Өнөөдөр дэлхий дахинд хичнээн улс байгааг нэг бүрчлэн бүрэн дүүрэн тодорхойлох боломжгүй. Гэхдээ НҮБ-ын гишүүн нийт 193 улс байгаагаас үндсэн хуульгүй улс алга байна. Өөрөөр хэлбэл, үндсэн хууль гэдэг тухайн улс тусгаар тогтносон, бүрэн эрхт, олон улсын харилцааны хараат бус субьект байхын үндэс болдог ч гэж үзэх болох юм.

Үндсэн хууль гэж юуг хэлэх, хэдий үед үүссэн тухай асуудлаар тодорхой мэдлэг өгсөн болов уу. Тиймээс одоо бүгдээрээ үндсэн хуулийн хэлбэр, бүтэц, онцлог шинж, чиг үүргийн асуудалд анхаарлаа хандуулья.

Хэлбэрийг хувьд үндсэн хуулийг ерөнхийд нь бичмэл болон бичмэл бус гэж хоёр хуваадаг. Харин бичмэл үндсэн хуулийг нийлмэл болон олон бүрдэлт үндсэн хууль гэж ангилдаг. Нэмэлт, өөрчлөлт хийх боломж хийж өгсөн байдлаар нь аядуу, хатуу болон холимог гэсэн төрлүүдэд хуваадаг.

Үндсэн хууль бусад хуулиас дараах шинжээр онцлог ялгаатай. Үүнд:

·         Төрийн байгуулал, хүний үндсэн эрх, эрх чөлөө, төрийн хэлбэр, төрийн эрх барих дээд байгууллагуудын тогтолцоог нэгдсэн байдлаар хуульчилж өгдөг:

·         Хуулийн дээд хүчтэй:

·         Харьцангуй тогтвортой байдаг:

·         Бусад хуулийнхаа суурь болж өгдөг:

·         Тодорхой журмын дагуу хэлэлцэн баталж, нийтээр мөрддөг:

·         Үйл ажиллагааны шууд шинж чанартай:

·         Улсын бүх газар нутагт дээд хүч болдог.

 Үндсэн хууль дараах чиг үүргийг хэрэгжүүлдэг. Үүнд:

·         Журамлах чиг үүрэг:

·         Гадаад бодлогын чиг үүрэг:

·         Үзэл суртлын чиг үүрэг:

·         Хууль эрх зүйн чиг үүрэг болно.

Монгол улс түүхэндээ 1924, 1940, 1960, 1992 оны гэсэн дөрвөн үндсэн хуулийг хэлэлцэн баталж байсан. Анхдугаар үндсэн хууль 1924 оны арваннэгдүгээр сарын 26 нд батлагдсан. Нийтдээ 6 бүлэг, 50 зүйлтэй байсан. Дараагийн үндсэн хууль нь 1940 оны зургаадугаар сарын 30 нд батлагдсан. Бүтцийн хувьд 12 бүлэг, 95 зүйлтэй байсан. Гуравдугаар үндсэн хууль нь 1960 оны долдугаар сарын 6 нд батлагдсан. 10 бүлэг, 94 зүйлтэй. Дөрөв дэх үндсэн хууль нь 1992 оны нэгдүгээр сарын 13 нд батлагдсан бөгөөд нийт 6 бүлэг, 70 зүйлтэй болно. Эдгээр нь өөр өөрийн гэсэн онцлог шинжтэй байсныг дурдахгүй өнгөрч болохгүй юм.

МУ-ын үндсэн хуулийн эрх зүй нь эрх зүйн тогтолцоонд тэргүүлэх байрыг эзэлдэг. МУ-ын бүрэн эрхт байдал, хүний эрх, эрх чөлөө, төрийн эрх мэдлийг хэрэгжүүлэгч байгууллагын тогтолцоо, үйл ажиллагааны зарчим, төрийн байгууламж, нутгийн удирдлага, үндсэн хууль сахиулах баталгааг бататган бэхжүүлж зохицуулан тохируулж буй эрх зүйн хэм хэмжээнүүдийн цогцыг үндсэн хуулийн эрх зүй гэнэ.

Үндсэн хуулийн эрх зүйн зохицуулах зүйл нь уг эрх зүйн хэм хэмжээгээр зохицуулагдаж буй нийгмийн харилцаа болох МУ-ын бүрэн эрхт байдал, хүний эрх, эрх чөлөө, төрийн байгуулал, зарчим, тэдгээрийн үйл ажиллагаа, зохион байгуулалтыг тогтоон бататгах явцад үүссэн үндсэн хуулийн эрх зүйн харилцаанууд байна.

Эдгээр харилцааг дараах байдлаар ангилан үзэж болно. Үүнд:

·         МУ-ын бүрэн эрхт байдлыг бататган бэхжүүлэхтэй холбогдож үүссэн эрх зүйн харилцаа. Энэ харилцаа нь МУ-ын тусгаар тогтносон бүрэн эрх, төрийн захиргааны болон төрийн байгууламжийн хэлбэр, төрийн үйл ажиллагааны зарчим, засгийн бүх эрх ард түмний мэдэлд байх ёс, тус улсын эдийн засаг, нийгэм, улс төрийн тогтолцоо, үндэсний аюулгүй байдлыг хангах болон төрийн гадаад бодлого, батлан хамгаалах бодлогын үндсийг тогтоон бэхжүүлэх явцад үүсч бий болно.

·         Хүний эрх, эрх чөлөөг бататган бэхжүүлэхтэй холбогдож үүссэн харилцаа. Энэ харилцаа нь бие хүний эрх зүйн байдал, иргэний харъяалал, МУ-д хууль ёсоор оршин суугаа хүн бүгд эрх тэгш байх зарчим, иргэдийн хувийн болон улс төр, эдийн засаг, нийгэм, соёлын эрх, эрх чөлөө, баталгаа, иргэдийн үндсэн үүрэг, журамт үүргийг бататган бэхжүүлэх явцад үүснэ.

·         Төрийн байгууллагыг бататган бэхжүүлэхтэй холбогдож үүссэн эрх зүйн харилцаа. Энэ харилцаа нь төрийн эрх мэдэл хуваарилах зарчмын дагуу хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх эрх мэдэл, түүнийг хэрэгжүүлэгч байгууллагуудын тогтолцоо, зарчим, бүрэн эрх, үйл ажиллагаа, зохион байгуулалтыг бататган бэхжүүлэх явцад үүснэ.

·         МУ-ын төрийн байгууламжийг тогтоон бэхжүүлэхтэй холбогдож үүссэн эрх зүйн харилцаа. Энэ харилцаа нь МУ-ын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлагын бүрэн эрх, зохион байгуулалт, үйл ажиллагааг тогтоон бэхжүүлэхэд үүснэ.

·         Үндсэн хуулийг чандлан сахиулах баталгааг бататган бэхжүүлэхтэй холбогдож үүссэн эрх зүйн харилцаа. Энэ харилцаа нь Үндсэн хуулийн биелэлтэд дээд хяналт тавих, түүний заалтыг зөрчсөн тухай дүгнэлт гаргах, маргааныг магадлан шийдвэрлэх эрх бүхий байгууллага Үндсэн хуулийн цэцийн бүрэн эрх, үйл ажиллагаа, зохион байгуулалтын журмыг бататган бэхжүүлэх явцад үүснэ.

Үндсэн хуулийн эрх зүйн хэм хэмжээгээр нийгмийн харилцааг зохицуулан тохируулах явцад үйлчлэн нөлөөлж буй хууль цаазын арга хэрэгслийн цогцолбор нь уг эрх зүйн зохицуулалтын арга болно. Үүний гол цөм нь төрийн засаглан захирах арга байдаг бөгөөд энэ нь ардчилсан ёсон дээр үндэслэн хэрэгжинэ. Өөрөөр хэлбэл, үндсэн хуулийн эрх зүйн харилцаанд оролцогчдын эрх үүргийн хуваарилалтад зохицуулах аргыг ашиглана.

Гэхдээ үндсэн хуулийн эрх зүйн зохицуулах арга нь зөвхөн төрийн засаглах эрх байх бус, төр, иргэн хоёр бие биенийхээ өмнө харилцан үүрэг, хариуцлага хүлээх зарчмын дагуу салбар эрх зүйн зохицуулалтын бүр аргыг хэрэгжүүлнэ. Тухайлбал, МУ-д засгийн бүх эрх ард түмний мэдэлд байх тухай үндсэн хуулийн эрх зүйн хэм хэмжээгээр зохицуулагдаж буй эрх зүйн харилцааг зохицуулах арга нь ардчилал байна. Ардчилсан ёс зөрчигдөх явдлыг гаргуулахгүй байх үүргийг төр хүлээж хуулиар хамгаална.

Иргэд хөдлөх, үл хөдлөх хөрөнгө шударгаар олж авах, эзэмших, өмчлөх, өв залгамжлуулах эрхтэй гэсэн үндсэн хуулийн эрх зүйн хэм хэмжээгээр зохицуулагдаж буй эрх зүйн харилцаанд иргэний эрх зүйн зохицуулалтын арга болох тэгш эрхийн арга хэрэгжинэ.

Эх сурвалж. Энэ нь үндсэн хуулийн эрх зүйн хэм хэмжээний илрэн гарах гадаад хэлбэр юм. Үндсэн хуулийн эрх зүйн хэм хэмжээнүүд нь Үндсэн хууль болон ердийн хуулиуд, хууль тогтоомжийн бусад актаар илэрч гарна. Эдгээрийг хууль зүйн хүчин чадлаар нь:

- Үндсэн хууль

- Ердийн хууль

- Хуульчилсан акт гэж ангилж болно.

Үндсэн хууль гэдэг нь нийгмийн суурь харилцааг зохицуулж тогтоосон улс төр, эрх зүйн баримт бичиг мөн. Энэ нь хууль зүйн хүчин чадлын хамгийн дээд түвшинд илэрч тогтоогдсон байдаг.

Ердийн хууль нь Үндсэн хуулиар тогтоогдсон эрх зүйн харилцааг нарийвчлан зохицуулдаг. Өөрөөр хэлбэл, нийгмийн тодорхой төрлийн харилцааг төрөлжүүлэн зохицуулдаг.

Хуульчилсан акт гэдэг нь хуулийг биелүүлэх буюу түүний хэрэгжилтийг зохион байгуулах зорилгоор нийгмийн харилцааны нийтлэг буюу салбарын хүрээнд дагаж мөрдөхөөр төрийн эрх бүхийн байгууллагаас тогтоосон эрх зүйн баримт бичиг юм.

МУ-ын Үндсэн хууль, түүний хөгжил

Улс орон бүрийн нийгэм, төрийн тогтолцоо, иргэдийн эрх, эрх чөлөөг бататган бэхжүүлсэн тулгуур хууль эрх зүйн акт заавал байдаг ба энэ нь тухайн улсын төрөөс нийгмийн харилцаанд оролцох эрх зүйн үндсийг тодорхойлсон тулгуур хууль болж үйлчилж ирсэн юм. Үүнийг дэлхийн улс орнуудад үндсэн хууль гэсэн нэрээр батлан гаргаж, дагаж мөрдөж байна.

Өөрөөр хэлбэл, үндсэн хуулиар төр, ард түмэн, төрийн байгууллага, улс төрийн нам, төрийн бус байгууллага, төр иргэний хооронд үүссэн эрх зүйн хамгийн түгээмэл харилцааг зохицуулдаг.

Аливаа үндсэн хуулиуд нь дараах нийтлэг шинжүүдийг агуулдаг. Эдгээрт:

·         Эрх зүйн нэгдмэл тогтолцоо бүрдүүлэх тулгуур суурь нь болно. Товчоор хэлбэл бусад хуулийнхаа эх сурвалж, хууль зүйн үндэс нь болдог.

·         Нийгмийн амьдралыг зохицуулдаг дээд хууль болно. Энэ нь төр, улс төрийн нам, төрийн бус байгууллагаас гаргаж буй аливаа шийдвэр Үндсэн хуульд нийцсэн, түүний үзэл баримтлал, зарчим, хэм хэмжээнд нийцсэн байх ёстой. Өөрөөр хэлбэл үндсэн хууль нь бусад хуулиас дээд хүчин чадалтай байж, үндсэн хуулийн дагуу гарна гэсэн үг.

·         Үндсэн хууль нь ард түмний бүрэн эрхийн баталгаа болно. Ард түмэн төрийн үйл хэрэгт оролцох арга хэлбэрийг хуульчилж өгдөг.

·         Төрөөс нийгмийн амьдралыг зохицуулж харилцахад баримтлах зарчмыг тогтоодог. Ардчилсан ёс, шударга ёс, эрх чөлөө, тэгш байдал, үндэсний эв нэгдлийг хангах, хууль дээдлэх зэрэг төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчим ихэнх үндсэн хуульд тусгалаа олсон байдаг.

·         Үндсэн хуулиар төр, түүний байгууллагын зохион байгуулалт, үйл ажиллагааны үндсийг тодорхойлдог. Тухайлбал, хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх эрх мэдлийг хэрэгжүүлж буй байгууллагын зохион байгуулалт, үйл ажиллагаа, орон нутгийн засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлагын бүтэц, зохион байгуулалт, үйл ажиллагааг зохицуулна.

·         Үндсэн хуулийг батлах, түүнд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах журам нь бусад хуультай харьцуулахад онцлогтой. Үндсэн хууль нь урт удаан хугацаанд тогтвортой үйлчилж байвал нийгмийн тогтвортой хөгжлийг хангаж чадна.

Монгол улс төр ёс, хууль цаазын 2000 гаруй жилийн түүхэн уламжлалтай орон билээ. Харин тухайн үеийн нийгмийн байгуулалттай холбогдон XX зууны эхэн үеийг хүртэл орчин үеийн утгаар авч үзэхүйц үндсэн хуульгүй байсан.

Монгол улсын oндсэн хуулийн хөгжлийн үе шатыг төр, эрх зүйн түүхийн болон oндсэн хуулийн эрх зүйн шинжлэх ухаанд олон шалгуураар хэд хэдэн хувилбараар тогтоосон байдаг. Хамгийн ерөнхий буюу он дарааллын шалгуураар дараах байдлаар тогтоож болно. Үүнд:

·         1-р үе шат 1921-1924 он

·         2-р үе шат 1924-1940 он

·         3-р үе шат 1940-1960 он

·         4-р үе шат 1960-1992 он

·         5-р үе шат 1992 оноос хойшхи

1921-24 он хүртэл үндсэн хуулийн чанартай үйлчилж байсан эрх зүйн акт

1921 онд Үндэсний хувьсгал ялсны дараа үндсэн хуульгүй, хууль тогтоох эрх мэдлийг хэрэгжүүлэгч байгууллага ч байгуулагдаагүй байсан үе тул Ардын Засгийн газраас цаг үеийн байдалд тохирсон, шаардлагатай эрх зүйн актыг гарган нийгмийн харилцааг зохицуулж байжээ. Эдгээр актын заримыг нь Үндсэн хуулийн шинж бүхий акт гэж нэрлэдэг байсан. Тухайлбал, Ардын Засгийн газраас батлан гаргасан “Тангарагийн гэрээ”, “Монголын олон засаг ба засаг бус ван гүнгүүдийн эрх хэмжээний дүрэм”, “Улсын түр цагийн хурлын дүрэм”, “Нутгийн захиргааны дүрэм” зэрэг нь анхны үндсэн хууль батлагдах хүртэл үйлчилж байсан.

Анхдугаар үндсэн хууль нь 1924 оны 11-рсарын 26-нд батлагдсан ба оршил хэсэг ба 6 бүлэг 50 зүйлээс бүрдэл болсон. Улсын анхдугаар үндсэн хуульд Монгол улс бүрэн эрхт тусгаар тогтносон улс мөн бөгөөд засгийн эрх ард түмний мэдэлд байх, төр засгийн байгууллагыг сонгон байгуулах, эдгээр байгууллага нь сонгогчиддоо ажлаа тайлагнаж, мөн тэдний хяналтанд байхыг тунхагласан нь бүгд найрамдах засаг байгуулагдаж оршин тогтнох чухал үндэслэл болсон байна.

Нэгдүгээр бүлэг. Монголын жинхэнэ ардын эрх чөлөөг илтгэн тунхаглах нь

Хоёрдугаар бүлэг. Улсын дээд эрхийг барих газрын тухай. Улсын дээд эрхийг Улсын Их Хуралд хадгалах бөгөөд мөн хурлын чөлөө цагт Улсын бага хурал болон түүний чөлөө цагт Бага хурлын тэргүүлэгчид ба Засгийн газрын дунд хадгалуулбал зохино. Уг бүлэг нь дотроо УИХ-ын тухай, Улсын бага хурал болон түүний Тэргүүлэгчдийн тухай, Засгийн газрын болон Эдийн засгийн зөвлөлийн тухай гэсэн хэсгүүдээс бүрдэнэ.

 Гуравдугаар бүлэг. Нутгийн захиргааны тухай. Аймаг хошуу, сум баг арван гэр хүртэл олон хотын газар орон нутгийн хурал байгуулж аж ахуй ба албан хэргүүдийг гүйцэтгэн явуулахаар зааж өгсөн.

Дөрөвдүгээр бүлэг. Сонгох, сонгогдох эрхийн тухай. Улсын бага хурал, нутгийн хулын төлөөлөгчдийг сонгож байгуулахаар болсон. Сонгох болон сонгогдох эрхгүй хүмүүсийг зааж өгсөн.

Тавдугаар бүлэг. Улсын орлого, зарлагын тухай. Улсын бүх орлого, зарлагын төсөвлөсөн дансыг УИХ болон шаардлагатай бол Улсын бага хурлаар батлах болгосон. Ямар ч зүйлд улсын дансанд оруулж батлагдаагүй бол улсын сангаас гаргаж болохгүй хэмээн зааж өгсөн.

 Зургадугаар бүлэг. Улсын тамга ба сүлд тэмдэг, туг далбаа, тэдгээрийн тухай. Энэ бүлэг нь төрийн бэлгэ тэмдгийн загвар, хэрэглэх журмыг тогтоож өгсөн.

1940 оны Үндсэн хуулийн зорилт, бүтэц

1940 оны 6-р сарын 30-нд тус улсын 8-р их хурлаар 2 дахь үндсэн хуулийг баталсан. 12 бүлэг, 95 зүйлтэйгээр батлагдсан. 1940 оны үндсэн хууль нь ардчилсан хувьсгалаас социалист хувьсгалд аажмаар дэвшин орохын төлөө Монголын ард түмний дэвшлийн үр дүнг бататгасан хууль гэж үздэг. Уг үндсэн хууль нь социалист хэв маягт багтах ангийн шинж чанартай хууль байсан бөгөөд төрийн зорилт чиг үүргийг хуульчилж өгсөн. Уг үндсэн хуулийн дагуу Монгол улс төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн тогтолцооны эхлэлийг тавьж өгсөн.

Энэ үндсэн хууль нь нийгмийн байгууламж, төрийн байгууламж, УИХ, Улсын бага хурал ба бага хурлын тэргүүлэгчид, БНМАУ-ын сайд нарын зөвлөл, орон нутгийн засаг захиргааны эрх барих байгууллага, шүүх, прокурор, БНМАУ-ын орлого зарлага, сонгуулийн журам, иргэдийн үндсэн эрх ба үүргүүд, сүлд тэмдэг, туг, нийслэл, үндсэн хуулийг өөрчлөх журам зэргийг багтаасан байна.

1960 оны Үндсэн хуулийн бүтэц, зорилт, шинж чанар

БНМАУ-ын Ардын их хурлын 4 дэх удаагийн сонгуулийн анхдугаар чуулганаар 1960 оны 7-р сарын 6-нд 3 дахь үндсэн хуулийг баталсан. Энэ нь оршил ба 10 бүлэг, 94 зүйлээс бүрдсэн. Тус улсыг ардчилсан төрийн хэлбэрээр тогтнон хөгжиж байгаа социалист улс мөн гэж тодорхойлсон бөгөөд улсын зорилгыг социализмыг төгөлдөр байгуулж цаашдаа коммунист нийгэм байгуулах явдал мөн хэмээн тодорхойлжээ. Ардын Их хурлыг төрийн эрх барих дээд байгууллага гэж тогтоож өгсөн. Сайд нарын зөвлөлийг төрийн захиргааны дээд байгууллага, шүүн таслах ажлыг Улсын дээд шүүх, аймаг хотын шүүх, тусгай шүүх, хууль хэрхэн биелүүлж бйагааг прокурор хянахаар тус тус тогтоож өгсөн. Хүний эрх эрх чөлөөг тусгахдаа шашин шүтэх, эс шүтэх, цалин хөлс авах, сонгох сонгогдох, сурч боловсрох зэрэг эрхүүдийг хамааруулж үзсэн ч бодит байдал дээр тэр бүр хэрэгжих нөхцөл баталгаа нь бүрэлдээгүй байсан юм.

Төрийн шинж чанар, зохион байгуулалтын ерөнхий зарчмын тухай, эдийн засгийн үндсэн зарчмын тухай, төрийн эрх барих дээд байгууллагын тухай, төрийн захиргааны дээд болон төв байгууллагуудын тухай, орон нутгийн эрх барих болон захиргааны байгууллагуудын тухай, шүүх прокурорын байгууллагын тухай, иргэдийн үндсэн эрх, тэдгээрийг хангах баталгааны тухай, сүлд, далбаа, нийслэлийн тухай, үндсэн хуулийг өөрчлөх, халах тухай зэрэг асуудлуудыг тусгасан болно.

1960 оны үндсэн хууль нь социалист хэв маягийн хууль байсан бөгөөд монгол улсын үзэл сурталжсан түүхэнд уг үндсэн хуулийг улс орноо капитализмыг алгасан социализм өөд хөгжих замд олсон ололтыг бататгасан хууль гэж үнэлж ирсэн юм.

1992 оны Үндсэн хуулийн бүтэц, агуулга, онцлог

БНМАУ-ын АИХ-ын 12 дахь удаагийн сонгуулийн 2 дахь хуралдаанаар хэлэлцэгдэн батлагдаж, 1992 оны 2-р сарын 12-ны өдрөөс эхлэн хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа үндсэн хууль нь оршил, 6 бүлэг, 70 зүйлээс бүрджээ. Шинэ үндсэн хууль батлагдсанаар ард түмэн хуучин нийгмийн тогтолцоог үндсээр нь халж төр, нийгмийн байгууллагыг ардчиллын үндсэн дээр цаашид оршин хөгжихүйц чиг баримжаа, үндэс зарчмуудыгн тогтоож, нийтээр дагаж мөрдөх улс төр, эрх зүйн хэм хэмжээний үндсийг тавьж өгсөн. Төрийн эрх мэдэл хуваарилах онолын үндсэн дээр хууль тогтоох эрх мэдлийг УИХ, гүйцэтгэх эрх мэдлийг Засгийн газар, шүүх эрх мэдлийг шүүхэд хуваарилан харилцан хяналт, бие даасан эрх мэдэл бүхий байхаар тогтоож өгсөн. Энэ үндсэн дээр орон нутгийн чөлөөт байдлыг тогтоож нутгийн өөрөө удирдах ёсыг хэрэгжүүлэх эрх зүйн үндсийг тогтоож өгсөн явдал нь маш чухал ач холбогдолтой.

Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах журам

Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах санаачлагыг хууль санаачлах эрх бүхийн байгууллага, албан тушалтан гаргах бөгөөд саналыг Үндсэн хуулийн Цэц УИХ-д өргөн мэдүүлж болно. Нэмэлт өөрчлөлт оруулах санаачилгыг:

- УИХ-ын гишүүн

- Засгийн газар

- Ерөнхийлөгч гаргах ба энэ санаачилгатай холбогдуулан үндсэн хуулийн цэц санал өгч болно.

Үндсэн хуулинд нэмэлт өөрчлөлт оруулах бас нэг арга бол УИХ-ын гишүүдийн гуравны хоёроос доошгүй саналаар ард нийтийн санал асуулга явуулж болно. Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт өөрчлөлтийг УИХ-аар батлахдаа нийт гишүүдийн дөрөвний гурваас доошгүй санал авсан шийдэл хуулийн хүчин төгөлдөр болно. Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах төслийг УИХ-ын нэг удаагийн ээлжит сонгуулийн хугацаанд 2 дахин хэлэлцээд баталж чадаагүй бол шинэ бүрэлдэхүүн ажлаа эхэлтэл авч хэлэлцэхгүй.

УИХ-ын ээлжит сонгууль явуулахаас 6 сарын дотор Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулахыг хориглосон. Одоогийн байдлаар 1992 оны Үндсэн хуульд 1999 оны 12-р сард нэг удаа нэмэлт өөрчлөлт оруулсан байна.